رمانی است که مستقیما با جنبه‌های معینّی از زندگی سیاسی سر و کار داشته باشد و در آن جنبه‌های سیاست از عناصر لازم سازنده­ي اثر باشد، نه زمینه­ي فرعی و حاشیه‌ای آن.[1] رمان سیاسی یک نوع ادبی است که بیشتر به ایده‌ها و مضامین تعلیمی توجه دارد تا به بیان احساسات. در این قبیل رمان‌ها، مکانیسم قوه­ي قضاییه، نحوه­ي شکل­گیری و اجرای قانون و عوارض و طرح تئوری‌های سیاسی، اجتماعی و فلسفی به بوته­ي نقد سپرده می‌شود و بدین سان است که سیاست، به راحتی می‌تواند فضاهای خالی داستان را پر کند و همواره خواننده را در یک حالت تعلیق مناسب و حساب شده قرار دهد.[2]

در این نوع رمان نویسنده با شناخت تحولات تاریخ و لحظه‌ای که در آن زندگی می‌کند، داستان می‌نویسد و این داستان بعضی ارزش‌ها را نفی و بعضی دیگر را تأیید می‌کند.[3] "نینا" نوشته­ي ثابت رحمان، نویسنده­ي جمهوری آذربایجان، رمان "ناحیه­ي کلمبیا" از جان دوس پاس، نویسنده­ي آمریکایی، از نمونه‌های این رمان سياسي است. از نمونه‌های فارسی آن رمان "آتش از آتش" اثر جمال میرصادقی را می‌توان نام برد.[4] با این همه طی تقریبا صدسال داستان­نویسی فارسی جز چند رمان سیاسی که شمار آنها از تعداد انگشتان دست فراتر نمی‌رود، چیزی در این عرصه پدید نیامد.

تحلیل و بررسی رمان سیاسی برای اولین بار در سال 1924م توسط فردی به نام موریس ادموند اسپیرز انجام پذیرفت. او به تحلیل و بررسی عمیق این­گونه آثار پرداخت و اصطلاح رمان سیاسی را مطرح ساخت. اسپیرز در مقاله­ي معروف خود به اسامی نویسندگانی چون جورج الیوت، رمان­نویس انگلیسی، همفری وارد، نویسنده­ي کانادایی، و آنتونی ترولوپ، نویسنده­ي بریتانیایی، اشاره داشت و آنان را پیشگامان طرح رمان‌های سیاسی دانست.[5]

رمان سیاسی دارای ویژگی‌هایی است که مهم‌ترین آنها به شرح زیر است: در این قبیل آثار، معمولا مسائل بزرگ جهان سیاست، ساختار اجتماعی شهرهای خاص و مصائب و گرفتاری‌های بشر در دوره‌ای که زندگی می‌کند، مشخص و به دقّت با ریزبینی ویژه‌ای تحلیل می‌گردد.

رمان‌های بزرگ سیاسی چون: "سقوط 79"، "قلعه­ي حیوانات"، "کشتن مرغ مقلد" و حتی "فرانک انیشتاین"، مناظرات و جدل‌های وسیع و همه­گیری را در سطوح مختلف جامعه پدید آورد. در این راستا چیزی که مشخص است، این است که آثار سیاسی ماندگار، دارای زبانی تند و برّنده هستند. این زبان، گاه و بیگاه راوی را وامی­دارد تا به صورت تهاجمی برخورد کرده، به تقابل علنی با افراد و رویدادهای سیاسی و اجتماعی بپردازد. تحلیل­گران ادبیات سیاسی بر این باورند که میزان تاثیرگزاری رمان‌های سیاسی زمانی محسوس می‌گردد که مسائل روز و بدیعی را دنبال کنند.

این قبیل آثار باید به­گونه‌ای مطرح گردند که خواننده پس از رویارویی با هر حادثه­ي مهم، به تفکر و اندیشه واداشته شود. در واقع هنرمندی نویسنده‌ي سیاسی زمانی محرز می‌گردد که بتواند خواننده را در جریان یک سلسله مسائل مهم وارد سازد و او را در تحلیل سیاسی حوادث، شریک خود کند. معمولا رمان‌هایی که در آن همه چیز به صورت یک‌جانبه از سوی نویسنده­ي همه­چیزدان، مطرح می‌گردد فاقد جذابیّت بوده می‌باشند. به همین دلیل رمان‌های سیاسی بسته که فقط روایت­گر ذهن یک‌سویه نویسنده‌اند، فاقد گیرایی هستند و خواننده را در همان مراحل اولیه از دست می‌دهند. چیزی که مشخص است، رمان‌های سیاسی باید زمینه­ي مناسب برای بحث و جدل را فراهم سازند. باید توجه داشت که وظیفه­ي عمده­ي رمان­ سیاسی، ایجاد یک جرقه در ذهن خواننده و مواجه ساختن او با سیلی از حوادث و رویدادهای مهم و تکان‌دهنده است. گاه دیده شده نویسنده به این قصد جرقه­ي لازم را در ذهن خواننده ایجاد می‌کند تا خود در دنیای حقیقی پیرامون خود به دنبال سرنخ‌ها رفته، به کشف ناشناخته‌ها مبادرت ورزد. در این قبیل آثار، هدف عمده­ي نویسنده طرح مسئله است و به هیچ عنوان نمی‌خواهد در فضای داستان، خواننده را نگه دارد و در همان جا، همه چیز را مشخص سازد. گمان می‌رود بیشتر رمان‌های سیاسی که در فضای بسته و محدود سیاسی کشورهای تحت استعمار و دیکتاتوری خلق می‌گردند دارای چنین حال و هوایی هستند. در این رمان‌ها نویسنده از ایهام سود جسته و مسائل سیاسی و انتقادی خود را در لایه‌های زیرین اثر پنهان می‌سازد، این در حالی است که قضاوت‌های شخصی نویسنده و طرح آرا و عقاید سیاسی او، همواره در رمان محسوس بوده است.[6]

رمان سیاسی، محملی است که در آن عناصر ضد هم در کنار یکدیگر متجلّی می‌گردند. کاخ‌های ستم، غالب در کنار خانه‌های فقیران قرار می‌گیرند. این تضاد، می‌تواند مربوط به گروه‌ها و طبقات خاص اجتماعی باشد یا در گستره‌ي وسیع‌تری مطرح گردد.

در رمان‌های سیاسی، نمایندگان شیطان به­گونه‌های مختلف وارد عمل شده، به جان افرادی که به مقابله با آنها می‌پردازند، می‌افتد. اینان نمایندگان حقیقی شیطان یا استعمارگرانی هستند که به کشورهای تحت سیطره، لشکر کشیده‌اند و یا به شیوه­ي استعمار نو به بهره­برداری از ملل دیگر و به دگرگونی در ساختار اجتماعی و سیاسی آنها مشغول هستند.[7]

رمان‌های سیاسی سه نوع هستند:

نوع اول: آن دسته از رمان‌هایی است که نویسنده­ي آن نسبت به حوادثی که در پیرامونش روی می‌دهد حساس است و واکنش از خود نشان می‌دهد. او دوست دارد تا شاهد دنیای بهتر باشد. معمولا نویسندگانی که به طرح مسائل سیاسی روز می‌پردازند دارای چنین خصیصه‌ای هستند.

نوع دوم: رمان‌هایی است که نویسندگان آن‌ها پس از دریافت طرح اولیه‌ي داستان به خلق رمان‌هایی در راستای اهداف استعمارگران مبادرت می‌ورزند. نویسندگان استعمار نو، با عقد قراردادهای هنگفت خود و قلم­شان را در اختیار استعمارگران قرار می‌دهند. سلمان رشدی از نویسندگاني است که آشکارا خود را در طیف از نویسندگان استعماری قرار می‌دهد و حتی به این مسئله می‌بالد.

نوع سوم: آن دسته از رمان‌های سیاسی است که نویسندگان آن‌ها به پیروی از آرمان‌های احزاب و گروه‌های سیاسی و برای پیشبرد اهداف آن‌ها اقدام به خلق رمان می‌کنند.[8] در این جا بهتر است این نوع رمان را رمان عقیدتی یا تبلیغی نامید زیرا این نوع از رمان برای دفاع از طبقه‌ای مشخص یا ضدیّت با طبقه‌ای خاص نوشته می‌شود و یا عقیده و فرهنگ خاصی را تبلیغ می‌کنند.[9]

بسياري از آثار ادبي کلاسيک پارسي را نبايد صرفا از ديدگاه ادبي نگريست. اين آثار، گذشته از وجوه ادبي و زيبايي شناختي، مملو از انديشه هاي پيچيده است که جز با تکيه بر نظريه­هاي دقيق و روش­هاي جديد قابل کشف نخواهد بود.[10]

بهترین نمونه از آثار کلاسیک سیاسی "کلیله و دمنه" است؛ ترديدي نسبت که کتاب کليله و دمنه -از متن هندي پنچه تنتره تا ترجمه پهلوي، سپس عربي و برگردان آن از عربي به فارسي به وسيله­ي نصراله منشي،- بدين سبب مورد توجه بوده است که از سويي حاکمان را تدبير و تلطيف مي­آموزد و از سويي نيز خوانندگان کتاب را با دغدغه­ها و امواج حاشيه­هاي حکومت­ها آشنا مي کند. انديشه­ي سياسي کتاب کليله و دمنه - فارغ از هندي، عربي يا ايراني بودن آن - در زمينه­هاي نفي ستم، نفي حسادت، تدبيرهاي مختلف در برابر دشمنان، درباره­ي ستايش عدالت و اهميت رايزني با خردمندان و پرهيز از ناصالحان، چه جهت­گيري­هايي دارد.[11]

 

 

 

 

 

---